Portal Orzeczeń Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego w Świdnicy

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 9 lutego 2023r. Sąd Rejonowy w D., w sprawie z sprawy z wniosku A. J. przy udziale G. (...) o otwarcie i ogłoszenie testamentu oraz o stwierdzenie nabycia spadku po J. B. (1), stwierdził, że spadek po zmarłej dnia (...) roku w B. J. B. (1) ostatnio stale zamieszkałej w B. na podstawie ustawy nabyła G. (...).

Podstawę rozstrzygnięcia Sądu Rejonowego stanowiły ustalenia faktyczne szczegółowo wskazane i opisane w treści pisemnego uzasadnienia na kartach (...). Przy tak ustalonym stanie faktycznym Sąd I instancji wskazał iż, w toku postępowania ujawniony został testament z dnia (...) r., który miał stanowić testament własnoręczny. Wskazała, iż spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Po dokonanej analizie przedmiotowego testamentu i przesłuchaniu świadka i wnioskodawczyni okazało się, że testament ten nie został sporządzony w całości pismem ręcznym przez spadkodawczynię, lecz przez jednego ze świadków (T. S.), a spadkodawczyni dokument ten jedynie podpisała. Wnioski takie Sąd I instancji wyprowadził również dokonując analizy charakteru pisma widniejącego na wskazanym dokumencie bowiem podpis pod jego treścią (...) znacznie różnił się od pisma jakim naniesiono treść oświadczenia. Jako, że nie spełniał on wymagań wskazanych w art. 949 § 1 k.c. został przez Sąd uznany jako nieważny. Jako taki nie mógł być zatem podstawą dziedziczenia. Dalej wskazano, iż w orzecznictwie i poglądach doktryny przyjmuje się możliwość konwersji testamentu, który jest nieważny z uwagi na niezachowanie warunków dla danej formy, na inny testament szczególny, lub np. z testamentu allograficznego na testament ustny. W sprawach bowiem o stwierdzenie nabycia spadku, których celem jest ustalenie kto i na jakiej podstawie jest spadkobiercą osoby zmarłej, sąd - stosownie do art. 670 k.p.c. - z urzędu bada, kto jest spadkobiercą, przy czym obowiązek ten dotyczy zarówno spadkobierców powołanych do spadku z ustawy, jak i z testamentu. Kierując się wskazaniami zawartymi w art. 952 §1-3 Sąd I instancji doszedł do wniosku, iż w sprawie mamy doczynienia z testamentem ustnym, bezsprzecznie bowiem ostatnia wola testatorki J. B. (1) została ogłoszona w obecności trzech świadków, z której to czynności został spisany protokół tego samego dnia. Brak jest przeszkód do uznania, iż protokół z testamentu ustanego nie może być sporządzony tego samego dnia, w którym została wyrażona ostatnia wola. Jednak zdaniem Sądu tylko dwaj świadkowie byli dla spadkobierczyni osobami obcymi i nie ujętymi w testamencie, a więc nie zachodziły co do nich wyłączenia określone w art. 956 i 957 k.c., co do możliwości brania udziału jako świadkowie przy sporządzaniu testamentu. Takie wyłącznie zachodziło wobec wnioskodawczyni, która była trzecim świadkiem przy składaniu oświadczenia przez spadkodawczynię. Nie może być bowiem świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament. Konsekwencją naruszenia w/w przepisów jest nieważność testamentu (art. 958 k.c.). Tym samym Sąd I instancji uznał , że nie zostały spełnione warunki ważności testamentu ustnego, tj. złożenie ustnego oświadczenia przez testatora w obecności trzech świadków. Świadkami bowiem byli T. S., G. J. oraz wnioskodawczyni. Przy czym wnioskodawczyni została powołana do całości spadku, a więc nie mogła być świadkiem. W konsekwencji J. B. (2) złożyła nieważne oświadczenie ostatniej woli. Mając powyższe wskazania na uwadze należało uznać, że w sprawie nie mamy doczynienia z ważnym testamentem, a więc powołanie do spadku nastąpiło na podstawie ustawy.

Apelację od powyższego wyroku wniosła strona wnioskodawczyni, zaskarżając go w całości.

Zaskarżonemu postanowieniu zarzuciła:

I. błąd w ustaleniach faktycznych polegający na przyjęciu, że sporządzony w dniu (...) roku testament nie spełnia wymogów do uznania jego ważności podczas, gdy zgromadzony w sprawie materiał dowodowy w postaci zeznań wnioskodawczyni A. J., świadka T. S. i treść samego dokumentu wskazują na fakt, że był on wyrazem ostatniej woli J. B. (1) i spełnione zostały przesłanki do uznania jego ważności.

II. naruszenie przepisów postępowania w postaci:

art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie oceny dowodów w sposób dowolny, a nie swobodny oraz w sposób sprzeczny z zasadami logicznego rozumowania i doświadczenia życiowego a także z przekroczeniem granic swobodnej oceny dowodów, na skutek czego doszło do sprzeczności pomiędzy ustaleniami stanu faktycznego, a zgromadzonym materiałem dowodowym i uznanie, że przedłożony w sprawie dokument z dnia (...) roku nie może zostać uznany za testament ustny lub pisemny.

art. 6 k.c. oraz 233 § 1 k.p.c. przez brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego, skutkiem czego Sąd I instancji oparł orzeczenie na ustaleniach niezgodnych ze stanem faktycznym.

llI. naruszenia prawa materialnego w postaci art. 935 k.c. poprzez jego zastosowanie w sytuacji, gdy nie było do tego przesłanek.

Powyższe błędy zdaniem skarżącej doprowadziły do błędnych ustaleń w sprawie i przyjęcia, że przedłożony w sprawie testament jest nieważny, a następnie błędnego ustalenia kręgu spadkobierców i dokonanie stwierdzenia, że spadek po spadkodawczyni nabyła G. (...).

Mając powyższe na uwadze, wniosła o:

zmianę zaskarżonego orzeczenia poprzez stwierdzenie, że spadek po J. B. (1) na podstawie testamentu z dnia (...) roku nabyła A. J..

o zasądzenie kosztów postępowania odwoławczego, w tym kosztów zastępstwa procesowego, wg. norm przepisanych.

Apelacja jako bezzasadna podlega oddaleniu.

Sąd Rejonowy poczynił prawidłowe ustalenia faktyczne, które znajdują oparcie w zebranym materiale dowodowym, nie naruszając przy tym art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Wnioskodawczyni w apelacji zarzuciła wprawdzie naruszenie przez Sąd I instancji dyspozycji art. 233 § 1 k.p.c. poprzez błędną ocenę zgromadzonego materiału dowodowego, łącząc to z podnoszonym błędem w ustaleniach faktycznych ale rozwinięcie tego zarzutu nie dotyczy oceny dowodów ani ustaleń faktycznych, a sprowadza się do kwestionowania oceny prawnej (ważności czy też nieważności sporządzonego testamentu ustnego) i tym samym właściwego zastosowania prawa materialnego. Z treści powyższych zarzutów i uzasadnienia apelacji wynika, że skarżąca uważa za ważny testament z dnia (...)., a w związku z tym twierdzi, iż powinien stanowić on według niej podstawę nabycia spadku po J. B. (1). Z powyższym stanowiskiem nie można się zgodzić. Wskazać należy, iż rozstrzygnięcie Sądu I instancji stwierdzające dziedziczenie spadku po J. B. (1) na podstawie ustawy jest w pełni prawidłowe, a Sąd odwoławczy w całości podziela stanowisko w nim zawarte zarówno co do ustaleń faktycznych jak i oceny prawnej.

Na wstępie wskazać należy, iż w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku podlega ocenie ważność testamentu ustnego, także wtedy, gdy jego treść została stwierdzona w sposób określony w art. 952 § 2 i 3 k.c. (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 1997 r., III CKN 310/97, OSNC 1998/7-8/115). Z uwagi na powyższe niezbędne jest poczynienie rozważań w zakresie formy testamentów, a także regulacji dotyczących testamentu ustnego. Wskazać przy tym należy, iż w myśl art. 958 k.c. testament sporządzony z naruszeniem przepisów zawartych w rozdziale II działu I tytułu III odnoszącym się do formy testamentu, jest nieważny, chyba że przepisy te stanowią inaczej. Testament jest jednostronną czynnością prawną na wypadek śmierci, przy czym Kodeks cywilny wprowadza dwa rodzaje formy testamentu: testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Do testamentów zwykłych zalicza się testament własnoręczny - holograficzny (art. 949 k.c.), testament notarialny (art. 950 k.c.) i testament allograficzny (art. 951 k.c.). Testamentami szczególnymi są testament ustny (art. 952 k.c.), testament sporządzany na polskim statku morskim lub powietrznym (art. 953 k.c.) i testament wojskowy (art. 954 k.c.). Przy czym testamenty szczególne mogą zostać sporządzone jedynie w szczególnych, ściśle określonych w ustawie, okolicznościach (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 408/98, Lex nr 50854). Nadto, ich skuteczność zostaje ograniczona w czasie, mogą one utracić moc na skutek jego upływu liczonego od chwili ustania okoliczności uzasadniających ich sporządzenie (art. 955 kc). Zgodnie z art. 952 § 1 kc jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Sporządzenie testamentu ustnego uzasadniają dwie - nawzajem wyłączające się – okoliczności, a każda z nich stanowi samodzielną i odrębną przesłankę sporządzenia testamentu ustnego. Po pierwsze, może on zostać sporządzony, jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Po drugie, testament ustny może być sporządzony, jeżeli - wskutek szczególnych okoliczności - zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Po pierwsze w niniejszej sprawie nie sposób uznać, iż w dniu (...). istniała u spadkodawczyni obawa rychłej śmierci. W toku sprawy wnioskodawczyni nie przytoczyła żadnych przekonujących okoliczności ograniczając się do twierdzenia, iż spadkodawczyni „coraz częściej wspominała, że jej dni są policzone”, co już samo przez się implikuje wskazanie braku spełnienia przesłanek z art. 952 § 1 k.c. i może prowadzić do stwierdzenia nieważności tego testamentu. W tym zakresie Sąd II Instancji miał jednak na względzie stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 7 stycznia 1992 r., III CZP 135/91, w której ten stwierdził, że „obawa rychłej śmierci spadkodawcy istnieje nie tylko wtedy, gdy jego stan zdrowia w chwili sporządzania testamentu sam przez się lub w powiązaniu z innymi okolicznościami, jak z podeszłym wiekiem albo z przewlekłym schorzeniem, czynił tę obawę realną w świetle doświadczenia życiowego, a zwłaszcza wiedzy lekarskiej, lecz także w sytuacji jedynie subiektywnego przekonania spadkodawcy co do rychłego jego zgonu”. Także SN w postanowieniu z dnia 25 lipca 2003 r., (V CK 120/02) wyraził z kolei pogląd, że „w stanach chorobowych, które nieuchronnie prowadzą do zgonu chorego, ustawową przesłankę obawy rychłej śmierci można uznać za spełnioną wówczas, gdy w stanie zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawiają się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy.” Warto przytoczyć również pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia z dnia 14 lutego 2019 r. (IV CSK 583/17) zgodnie z którym jeżeli w związku z kolejnym, odczuwalnym pogorszeniem stanu zdrowia, dotknięta śmiertelnym schorzeniem, osoba sporządza testament ustny, i w tym czasie istnieje już obiektywnie niebezpieczeństwo rychłej śmierci, nie można negować istnienia tej przesłanki tylko dlatego, że pogorszenie stanu zdrowia ma charakter ciągły, a nie nagły, i osoba nie wiedziała dokładnie o stopniu rzeczywistego zagrożenia”. Z powyższego wynika, że obawa rychłej śmierci może być rozpatrywana pod kątem obiektywnym (czy w świetle wiedzy lekarskiej istnieje ryzyko bliskiego zgonu spadkodawcy), jak również subiektywnym (jak to odczuwa sam testator). Niezależnie od powyższych wskazań podnieść należy, że nawet przy przeciwnych ustaleniach i przyjęciu, iż w dacie (...) r. istniała u spadkodawczyni obawa rychłej śmierci, nie można i tak przyjąć, iż testament ten jest ważny. Jak bowiem słusznie wskazał Sąd Rejonowy, zgodnie z art. 952 § 1 in fine k.c. spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. W niniejszej sprawie wymóg jednoczesnej obecności trzech świadków nie został zachowany, bowiem oświadczenie w dniu (...). zostało złożone wprawdzie w obecności trzech świadków jednak bezsprzecznie wnioskodawczyni A. J., jako że została w treści testamentu wskazana jako spadkobierca, świadkiem tym z mocy ustawy być nie mogła. Okoliczność ta zgodnie z art. 958 k.c. powoduje skutek bezwzględnej nieważności testamentu ustnego. Tym samym stwierdzić należy za Sądem I instancji, iż testament z dnia (...). jest nieważny bowiem narusza przepisy art. 957§1 i 2 k.c. Wymogiem ważności testamentu jest bowiem złożenie oświadczenia w obecności odpowiedniej liczby świadków. Stąd też brak choćby jednego świadka lub brak kwalifikacji po stronie jednego ze świadków wpływa na ważność testamentu ustnego. Przywołany przepis stanowi, iż nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia (§ 1 ). Natomiast, jak słusznie stwierdził Sąd Rejonowy, świadkami testamentu ustnego były T. S., G. J. oraz wnioskodawczyni, która w świetle art. 957 § 1 k.c. nie mogła być świadkiem wobec jej powołana do całości spadku. Wprawdzie § 2 przywołanego przepisu stanowi, iż jeżeli świadkiem była jedna z osób dla których w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść majątkowa nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, a więc świadkowi. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament. Sąd Rejonowy mając powyższe na uwadze słusznie wywnioskował, iż bez nieważnego postanowienia spadkodawczyni nie sporządziłaby testamentu ustnego danej treści, co implikuje stanowisko o nieważności całego testamentu. Kolejno Sąd II instancji uznał, co pominął Sąd Rejonowy w swoich rozważaniach, iż testament ustny z dnia (...). nawet przy uznaniu, iż został on ważnie sporządzony, nie mógłby stanowić podstawy orzeczenia w niniejszej sprawie, z uwagi na fakt, iż utraciłby on swoją moc.

Mianowicie zgodnie z art. 955 k.c. testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego. Bieg terminu rozpoczyna się natomiast z dniem, w którym ustąpiły okoliczności szczególne uzasadniające niedochowanie formy zwykłej rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. W praktyce w wielu przypadkach wskazanie dokładnej daty może okazać się trudne. Powyższe będzie dotyczyło przede wszystkim sytuacji, gdy przesłanką uzasadniającą sporządzenie testamentu ustnego było istnienie obawy rychłej śmierci spadkodawcy. Wydaje się, że wówczas termin zacznie biec od chwili takiej poprawy stanu zdrowia testatora, ocenianego według zasad wiedzy medycznej i doświadczenia życiowego , że obawa jego bliskiego zgonu ustąpiła (Por. postanowienie SN z 2.06.2000 r., II CKN 523/00, LEX nr 532088.). Taka sytuacja zaistniała w niniejszej sprawie, z uwagi na fakt, iż termin sześciomiesięczny przewidziany art. 955 k.c. upłynął, co wynika z przeprowadzonego postępowania dowodowego. Nawet jeśli przyjąć, iż w terminie bezpośrednio poprzedzającym sporządzenia testamentu ustnego istniało subiektywne przekonanie J. B. (1) i tym wywołana obawa rychłej śmierci, to jak wynika z poczynionych ustaleń w/w zmarła dopiero dnia (...). a więc niemal po roku od dokonania wskazanej czynności. Nie sposób bowiem założyć, że subiektywne przeświadczenie rychłej śmierci towarzyszyło spadkodawczyni każdego następnego dnia przez okres niemal dwunastu miesięcy. Przy czym brak jakiegokolwiek dowodu a ten obciążał wnioskodawczynię aby w kolejnych dniach po sporządzeniu testamentu w formie ustnej stan zdrowia spadkodawczyni uległ jak twierdzi w/w „znacznemu pogorszeniu” tj. istniały obiektywne przyczyny uniemożliwiające jego sporządzenie w formie przewidzianej w art. 949 -951 k.c. Nadto wskazać należy na treść zeznań wnioskodawczymi (k.(...)), z których wynika że „ciocia nie chciała jechać do notariusza, żeby nie robić kłopotów”, by w kolejnym zdaniu wskazać, że „chyba nawet nie wiedzieliśmy, że notariusza można wezwać do domu”. Skoro w toku postępowania nie wykazano żadnych obiektywnych przyczyn braku możliwości sporządzenia testamentu zwykłego także po (...). to okoliczność ta ewidentnie wskazuje na utratę mocy testamentu ustnego nawet jeśli byłby ważny. Konkludując wskazać należy, iż wbrew temu na co powołuje się skarżąca, testament ustany z dnia (...). jest nieważny i nie mógł stanowić podstawy nabycia spadku przez A. J.. Tym samym z uwagi na nieważność testamentu nie można uznać za zasadny zarzutu skarżącej o naruszeniu przez Sąd pierwszej instancji przepisu art. 935 k.c. Wskazać nadto należy, iż godnie z treścią art. 381 k.p.c., Sąd drugiej instancji może pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła później. W wyroku z dnia 28 marca 2014 roku (sygn. akt II CSK 150/13) Sąd Najwyższy wskazał, że przewidziana przepisem art. 381 k.p.c. zasada dopuszczalności zgłoszenia przez stronę nowych faktów i dowodów w postępowaniu apelacyjnym, nakazuje sądowi drugiej instancji przeprowadzenie dowodów i uwzględnienie faktów, jeżeli opóźnienie w ich złożeniu zostało usprawiedliwione, nie zachodziła możliwość ich zgłoszenia już przed sądem pierwszej instancji, a potrzeba ich powołania wynikła później. Według dominującego stanowiska orzecznictwa niemożność skorzystania w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji z określonych okoliczności faktycznych lub środków dowodowych nie ma miejsca, gdy istniała obiektywna możliwość powołania ich w tym postępowaniu, a tylko na skutek opieszałości, zaniedbań, zapomnienia lub błędnej oceny potrzeby ich powołania strona tego nie uczyniła (postanowienia Sądu Najwyższego z 15 maja 1968 r., I CO 1/68, i z 10 lutego 1999 r., II CKN 807/98). Przepis art. 381 k.p.c. stwarza jedynie możliwość dowodzenia okoliczności wyłącznie faktycznych, wcześniej niemożliwych do wykazania z przyczyn obiektywnych. Występujący w art. 381 k.p.c. zwrot: "potrzeba powołania się na nowe fakty i dowody wynikła później" nie może być pojmowany w ten sposób, że potrzeba ich powołania może wynikać jedynie z tego, iż rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji jest dla strony niekorzystne, gdyż takie pojmowanie art. 381 k.p.c. przekreślałoby jego sens i rację istnienia. Potrzeba ta ma być następstwem zmienionych okoliczności sprawy, które są niezależne od zapadłego rozstrzygnięcia pochodzącego od sądu pierwszej instancji ( wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29 września 2015 r., III AUa 256/15). Stąd też zawarty w uzasadnieniu apelacji z powołaniem się na art. 79 k.c. fakt niepiśmienności spadkodawczyni (brak jakiegokolwiek dowodu na ten fakt), jako spóźniony i nie zawierający cech nowości nie został poddany jakiejkolwiek ocenie w kontekście ważności testamentu z dnia (...). i przypisywaniu mu obecnie cech testamentu własnoręcznego, skoro zarówno możliwość, jak i ewentualna potrzeba zgłoszenia tego faktu zachodziła już w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Na marginesie wskazać jedynie należy, iż konstrukcja prawna prezentowana w tym zakresie przez wnioskodawczynię w treści apelacji stanowi próbę obejścia przepisów szczególnych zawartych w unormowaniach kodeksu cywilnego dotyczących formy testamentu zwykłego jakim jest testament własnoręczny.

Wobec bezzasadności zarzutów sformułowanych w apelacji oraz nieujawnienia okoliczności, które winny być uwzględnione w toku postępowania instancyjnego z urzędu, Sąd Okręgowy w pkt. I oddalił apelację w oparciu o art. 385 k.p.c. jako bezzasadną.

O kosztach postępowania w pkt. II orzeczono na podstawie art. 520§1 k.p.c. uznając, iż w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku nie występuje sprzeczność interesów uzasadniająca odstąpienie od ogólnej reguły rozliczenia kosztów postępowania wskazanej w powyższym przepisie, gdyż wszyscy uczestnicy oczekują określenia porządku dziedziczenia po osobie zmarłej.

Sygn. akt II Ca 362/23 Ś., dnia 25 października 2023 r.

ZARZĄDZENIE

(...)

(...)

(...)

(...)

(...)